فهرست کنیه‌ها و لقب‌های امام علی(ع)

عبارت «اِمامُ المُتَّقین؛ پیشوای پارسایان»، یکی از القاب امام علی(ع)، در حرم وی.

فهرست کنیه‌ها و لقب‌های امام علی(ع) مجموعه لقب‌ها و کنیه‌های امام علی(ع) است که در منابع متعدد شیعه و اهل سنت آمده است. علی‌اصغر شکوهی در اسماء و القاب امیرالمومنین، بیش از ۳۰۰، علامه هادی بن ابراهیم در البروج فی اسماء امیرالمومنین تا ۲۹۰ و ثابتی در کتاب القاب و صفات مولای متقیان، بیش از ۵۹۰ عنوان اسم، لقب و صفت را برای امام علی(ع) شمرده‌اند. قاضی نورالله شوشتری در احقاق الحق و ازهاق الباطل، ۲۴۷ لقب از پیامبر(ص) برای امام علی(ع) نام برده است.

اسدالله، امیرالمؤمنین، زوج البتول، ساقی کوثر، صاحب اللواء، حیدر کرار، یعسوب‌ الدین و ابوتراب از القاب مشهور امام علی(ع) است.

بنا بر آنچه در منابع متقدم و متأخر درباره القاب و کنیه‌های امام علی(ع) آمده، فهرست آن‌ها به‌ترتیب حروف الفبا به این شرح است:

کنیه‌ها

اَبوالْاَئمّهاَبوتُرابابوالحسنابوالحُسینابوالحَسَنین
اَبو الرّیْحانَتَیْنابوالسِبطَیناَبوشُبَّراَبوالشُّهَداءاَبوالْعِترَه
ابوالقاسماَبوالْقَصَم (قصم به کسی گفته می‌شود که با هر چه برخورد کند، آن را در هم می‌کوبد)اَبومُحمداَبوالْمُؤمِنیناَبوالنّورَیْن

القاب

عالمان شیعه و سنی در کتاب‌هایشان، لقب‌های بسیاری را برای امام علی(ع) ذکر کرده‌اند.

لقبمعنا
ابوالیَتامی والمساکینپدر یتیمان و بینوایان
اسداللهشیر خدا
اسدالله الغالب الکرارشیر خدا (نماد شجاعت و دلاوری)
اَخُ الرّسولبرادر پیامبر
اَذاناعلان کننده بیزاری خدا و پیامبر از مشرکان
اُذُن الله الواعیهگوش شنوای خدا
ازْهَدُ الزّاهِدینبی‌رغبت‌ترین زاهدان به دنیا
اسـمُ اللهِ الرَضیّ‌نام‌ پسندیده خـدا
اصَلُ القَدیُمگوهر دیرینه
امیرالبَرَرةامیر نیکان
امیر الجُیُوشفرمانده لشگرها
امیرالمؤمنینفرمانده و رهبر مسلمانان
امیرالنَّحْلِامیر مؤمنان و شیعیان (نحل به‌معنای زنبور عسل است و شیعیان به زنبور تشبیه شده‌اند.)
امامپیشوا و رهبر
امامُ الاَبرارپیشوای نیکان
امام الاتقیاءپیشوای پارسایان
امام الاولیاءپیشوای دوستان خدا
امام الاُمّةپیشوای امت پیامبر
امام البَریّهپیشوای آفریدگان خدا
امام الحقپیشوای حق و راستی
امام خلق اللهپیشوای آفریدگان خدا
امام الصّالِحینپیـشوای شـایستگان
امام القَومپیشوای مردم
امام المتّقینپیشوای پارسایان و تقوا پیشگان
امام المـُخلِصینپیشوای بـی‌آلایشان
امام المرحومینپیشوای مهریابان و مهر‌آوران
امام المسلمینپیشوای مسلمانان
امام المؤمنینپیشوای دین‌داران
امام ذَوِی الألبابپیشوای‌ خردمندان‌
امام النّاصِحُپیشوای خیرخواه
اَمینُ الرّسولرازدار پیامبر(ص)
اَنزع البَطینکسی که از شرک و دو گانه‌پرستی جدا و از علم و دانش پُر گشته
اَنیسُ المُؤمنیندوست و همراه دین‌داران
اَورَعُ الْمُبینزاهدترین و روشنگر فضائل و کمالات
اَوَّلُ العابِدینَ‌اولین عبادت‌کنندگان
اَوَّلُ القَومِ اسلامانخستین کسی که اسلام را پذیرفت‌
اَوَّلُ مـَظْلُومنخستین کسی که در راه خدا ستم دیده
اَوَّلُ مـَن آمـَنَ بـِالله‌ِنخستین کسی که به خدا ایمان آورد
اَوَّلُ مَن غُصِبَ حَقُّهُنخستین کسی که حقّش غصب شد
اَعْلَمُ الرّزینکسی که در کمال علم و دانایی قرار دارد
آمر بالمعروفامر کننده به خوبی
ابو اللِّواءصاحب پرچم
اَشرفُ المَکینشریف‌ترین در نَسَب و حَسَب
اَشْجَعُ المَتینشجاع‌ترین و صاحب متانت و قوّت
اَصلَعُ الاَمینبه‌دور از شرک و مورد اعتماد امت
بابُ الله‌ِباب رحمت پروردگار
باب الحطّةباب عفو کننده خدا
بابُ حِکْمَة ربّ العالمیندرِ علم و حکمت پروردگار
بابُ المقامدرگاه مقصود
باب مدینةُ الْعِلمدرِ شهر علم
باب دار الحکمةدرِ شهر علم و حکمت
بَحْرُ العِلْمِ المَسجُوردریای جوشان و لبریز دانش
بَحْرُ العُلُومِدریای دانش‌ها
بَدْرُ‌ المُضیءماه درخشان
بُرهانُ الْمـُنیربرهان نـوربخش
بیضة البَلَدکسی که در شهر خود یگانه و بزرگ است و همتایی ندارد و دیگران حول او می‌گردند
تالی کتاب اللهدنباله‌رو‌ کتاب‌ خدا‌
حَبْل‌ُالله المَتینریسمان استوار خدا
حُجَّةُاللهحجت خدا
حُجَّةُ‌ الأبرارحجّت نیکان
حُجَّةُ الخِصامدلیل قاطع‌ بر‌ خصومت‌کنندگان
حافظ لحدوداللهنگهبان حدود الهی
حَیدرةبه معنای شیر و کنایه از شجاعت و دلاوری
حَلیفُ الِمحرابملازم محراب
خاتم الوَصیّینآخرین وصی
خازِنُ عِلْمِ الله‌خزانه‌دار دانش خداوند
خاصَّةُ الله‌برگزیده خدا
خالِصَةُ الرَّسولچکیده پیامبر
خلیفةاللهجانشین خدا بر روی زمین
خلیفة رسول‌اللهجانشین رسول خدا
خیر البریةبهترین مخلوق خدا
خیر الأوصیاءبهترینِ سرپرست‌ها
خاصِفُ النّعلوصله‌زننده کفش (کنایه از تواضع)
خَلیل‌َاللهدوست خداوند
دابّةُالأرضجدا کننده کافر از مؤمن
دَوحَةُ الهاشمیّةدرخت شکوفان و تنومند خاندان هاشمی
دَیّانُ الدّین‌حاکم‌ قیامت
ذو القَرْنَین هذه الاُمّهذوالقرنین امت پیامبر
ذو النّوریندارای دو نور (زینب و ام‌کلثوم)
ذِکریاد؛ کسی که یاد کردنش عبادت است.
رایةُ الْهُدیپرچم هدایت
‌ رُکْنُ الأولیاءاساس دوسـتان‌ خدا‌
رَفیقدوست و همراه
زوج البتولهمسر فاطمه زهرا(س)
زَینُ الصِّدّیقینَزینت راستی‌پیشگان‌
زَیْنُ المُوَحِّدینَ النُّجَباءزینت یکتاپرستان نجیب
ساقی کوثرکسی که از حوض کوثر دیگران را سیراب می‌کند.
سامِعُ السِّرِ و النَّجویشـنونده راز و نیاز
سِدْرَةُ‌ المُنْتَهیجایگاه یا درختی در آسمان که در قرآن و حدیث معراج به آن اشاره شده است.
سراجُ المُنیرچراغ فروزان (نماد روشنگری و هدایت)
سِرُّ اللهراز پروردگار
سیف‌اللهشمشیر خدا
سَیْفُ رَسول‌اللهشمشیر رسول‌خدا
سَفینةُ النَّجَاةکشتی نجات
سید العرببزرگِ قوم عرب
سید البَرَرَةبزرگ نیکو‌کاران
سید المسلمینبزرگِ مسلمانان
سید الأوصیاءبزرگ پیامبران
سید الوصیینآقا و بزرگِ اوصیاء
سید النجباءآقای بزرگ‌زادگان
سعیدسعادتمند، مبارک
شاهدٌ لِرَسول‌ِاللهگواه و دلیل برای پیامبر(ص)
شبیه هارونهمانند هارون(ع)؛ همان طور که هارون برادر موسی(ع) بود امام علی(ع) نیز برادر رسول اکرم(ص) است.
شَجَرَةُ التَّقویدرخت تنومند و سربلند پرهیزکاری
شِهابُ الثاقبشهاب شکافنده
صدیق اکبرصدیق به کسی می‌گویند که در کردار و گفتار، راست و درست باشد و تصدیق‌کننده حق است
صدّیق اَعظمبسیار راست‌گو
صراطُ المستقیمراه راست
صاحب اللواءپرچمدار
صاحبُ العصاءمولای مردم
صاحب القَضایاصاحب قضاوت‌ها
صالح المؤمنینبهترین مؤمنان (در آیه ۴ سوره تحریم، بنابر قول برخی از مفسران شیعه و سنی مراد از عبارت صالح المومنین، امام علی است.)
صَفْوَة اللّهدوست وفادار خداوند
طَریقُ المُستقیمراه راست
عَلَمُ التُّقیپرچم پرهیزکاری‌
عَلَم الهادیپرچم هدایت (نماد روشنگری و هدایت)
عَمُودُ الدِّینستون دین
عُروَةُ الله الوُثقیدستاویز محکم الاهی
عِصمَةُ الأولیاءزمام دوستان خدا
عـَیبَةُ عـِلْمِ الله‌رازگاه دانش خدا‌
غُرّةُ المهاجرینجلودار مهاجران
فاروقروشن‌گر و جداکننده حق از باطل
فاصل الفَضَاء
فاصل القَضَاءکسی که درباره قضاوت‌ها حکم قطعی می‌دهد.
فارِسُ العَرَبجنگجوی عرب
قرآن ناطققرآن گویا
قائدرهبر و پیشوا
قائدُ الغُرِّ المُحَجَّلینپیشوای روسفیدان و مه‌جبینان
قائدُ الاُمّة الی الجنةپیشوای امت به‌سوی بهشت
قائدُ المُتّقینپیشوای پرهیزکاران
قائدُ البَرَرَةپیشوای نیکوکاران
قاصِمُ الکَفرَةِشکننده کافران
قَسیمُ الجَنَّة و النَّارقسمت‌کننده بهشت و دوزخ
قَصْدُ السَّبِیلهدایت‌کننده به راه راست و درست
قاتِلُ الفَجَرَةاز بین‌برنده فاجران و جنایتکاران
قاتِلُ النّاکِثین و المارِقین و القاسِطیناز بین‌برنده ناکثین و مارقین و قاسطین
قَاضِی دَیْنِ رسول‌اللهادا‌کننده قرض و وام پیامبر خدا
قَرْمُ الْحَدِیدُبزرگ‌مرد
کاشِفُ الْکرُوببرطرف‌کننده
کرّار غیر الفرّارحمله‌بَرَنده‌ای که فرار نمی‌کند
کَنَفُ الفُقَراءحامی تهیدستان
لِسانُ الصّدقزبان راست‌گفتار
مرتضیپسندیده‌شده (خداوند او را پسندید و از او خشنود شد)
مُختاربرگزیده (زیرا خدای تعالی او را بهترین نفر برگزید)
مَنهَجُ الواضِحراه آشکار
محَجَّة البیضاءراه روشن
محَجَّة الکبرَیراه بزرگ
محَجَّة الواضِحَةُراه پیـدا
مَظْهَرُ‌ العَجائبمظهر شگفتی‌ها
مُنْفِقانفاق‌کننده
مُشْتَریٰ نَفْسَهكسى كه جانش را [براى خشنودى خدا] مى‌فروشد (اشاره به آیه لیلة المبیت)
مَعْدِنُ الحِکْمَةمخزن حکمت و دانش
مولیپیشوا و سرور
مُنْجِز الْوَعْدِکسی که به وعده خود وفا می‌کند
مَارِدُ الْجَانِّ
مولی کلّ مؤمن و مؤمنةپیشوای هر مرد و زن مؤمن
مُفَرّجُ الکَربرفع‌کننده غم و اندوه
مِحْنَةُ الْکبْرَیآزمایش بزرگ
مُهْلِک الْجَانهلاک کننده جنیان
مُفْتِی الْقُرُونفتوا دهنده در تمام قرون
مُکِرُّ الْکرَّاتپی در پی حمله کننده
مُدِیلُ الدَّوْلَاتجابجا کننده دولت ها
مُبیدُ الشرکنابود‌کننده شرک و دوگانه‌پرستی
مَولَی الْمؤمنینمولای مؤمنان
میزانُ الأعْـمالتـرازوی اعمال
نَبَأُ العَظیمخبر بزرگ
نَقْدُ السّبیل
نعمةنعمت الهی
ناهی عَنِ المُنکَربازدارنده از بدی‌ها
ناصرُ لِدین‌ِاللهیاور دین خدا
نَفْسُ الرّسولجانِ پیامبر(ص)
وَصیولی و سرپرست
وَفیّکسی که به وعده خود وفا می‌کند
وجه‌اللهجلوه خدا و آینه خدانما
وزیرجانشین پیامبر(ص)
ولی‌اللهولی و سرپرست از جانب خدا
هادیهدایت‌گر
یَعسوب‌ُ الدّینسرپرست و جلودار مؤمنان

تک‌نگاری

کتاب اَسماءُ و اَلقابُ اَمیرِالْمؤمنین علیِّ بْنِ ابی‌طالب(ع)، به زبان عربی و نوشته علی‌اصغر شکوهی قوچانی، نزدیک به ۲۵۰ لقب از امام علی(ع) همراه با شرح آن را ذکر کرده است. این کتاب توسط آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۸۷ش چاپ شد.

جستارهای وابسته

پانویس

  1. «»، شبکة الامام علی(ع) میدیا.
  2. شکوهی قوچانی، اسماء و القاب امیرالمومنین، ۱۳۸۵ش.
  3. علامه هادی بن ابراهیم، البروج فی اسماء امیرالمؤمنین، ۱۳۸۷ش.
  4. ثابتی، القاب و صفات مولای متقیان، ۱۳۷۷ش.
  5. شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۴-۱۰.
  6. المعجم الوسیط، واژه قصم
  7. رشاد، دانش‌نامه امام علی،۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۳۳۱ تا ۳۷۵.
  8. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۳۳و۳۲۸.
  9. خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۱ق، ص۹۳.
  10. ابن طاووس، الیقین،۱۴۱۳ق، ص ۲۹۱.
  11. اسکافی، منتخب الأنوار، ۱۳۸۰ش، ص۵۲ و ۵۳.
  12. شاذان بن جبرئیل، الروضة، ۱۴۲۳ق، ص۲۳۲و۲۳۳.
  13. طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۷.
  14. حموی، أنیس المؤمنین، ۱۳۶۳ش، ص۸۳.
  15. سبط بن الجوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۲۶ق، ص ۱۶-۵۰.
  16. خنجی، وسیلة الخادم، ۱۳۷۵ش، ص۱۱۴.
  17. العاصمی، العسل المصفی، ج۲، ص۳۷۱.
  18. ابن طاوس، التحصین، ۱۴۱۳ق، ص۵۴۲
  19. عاملی، التتمة فی تواریخ الأئمة(ع)، ۱۴۱۲ق، ص۴۷ و ۴۸.
  20. ابن شاذان، کتاب الفضائل، ص۱۷۲.
  21. بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ح۵۹۲۴، ح ۱۲۵۸.
  22. قندوزی، ینابیع المودة، ۱۳۸۴ق، ج۱، ص۲۴۱.
  23. طبری، فضائل علی بن ابی طالب و کتاب الولایه، ۱۳۷۹ش، ص۷۵
  24. شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۴-۱۰.
  25. شهرابی فراهانی، علی علیه السلام در آیینه نامها، کنیه‌ها و القاب، ۱۳۸۶ش.
  26. قمی، تفسیر قمی، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۹۳
  27. عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۳۷۰، ح۱۰ و ۱۱ و ۱۴.
  28. سیوطی، الدّر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۲۲۴.
  29. شکوهی قوچانی، اسماء‌ والقاب امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۸۷ش، فهرست و شناسنامه.

منابع

  • ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
  • اسکافی، محمد بن همام، منتخب الأنوار فی تاریخ الأئمة الأطهار علیهم السلام، تحقیق و استداک علی رضا هزار، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری،دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
  • برسی، حافظ رجب، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمومنین، قم و نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۷۵ش.
  • ثابتی، فرزین، القاب و صفات مولای متقیان علی بن ابی طالب(ع)، تهران، نشر سبحان، ۱۳۷۷ش.
  • حسینی عاملی، تاج الدین، التتمة فی تواریخ الأئمة علیهم السلام، قم، بعثت، ۱۴۱۲ق.
  • حموی، محمد بن اسحاق، أنیس المؤمنین، تحقیق میرهاشم محدث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۶۳ش.
  • خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت، مؤسسة البلاغ، ۱۴۱۱ ق.
  • خنجی اصفهانی، فضل‌الله، وسیله الخادم الی المخدوم، قم، انتشارات انصاریان، ۱۳۷۵ش.
  • رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی(ع)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و امدیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.
  • سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۴۲۶ق.
  • سید بن طاووس، الیقین، قم، موسسه الثقلین لاحیاء التراث الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
  • شکوهی، علی اصغر، اسماء و القاب امیرالمومنین علی بن ابی طالب، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی استان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش.
  • شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • شهرابی فراهانی، زهرا، علی علیه‌السلام در آیینه نام‌ها، کنیه‌ها و القاب، در مجله سفینه، شماره ۱۴، بهار ۱۳۸۶ش.
  • «»، شبکة الامام علی(ع) میدیا، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۰ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، تحقیق و نشر موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
  • طبری، محمد بن جریر، فضائل علی بن ابی طالب و کتاب الولایه، قم انتشارات دلیل، ۱۳۷۹ش.
  • عاصمی، احمد بن محمد، العسل المصفی من تهذیب زین الفتی فی شرح سورة هل أتی، قم، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، ۱۴۱۸ق.
  • علامه هادی بن ابراهیم، البروج فی اسماء امیرالمومنین، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۷۸ش.
  • علی بن طاووس، رضی الدین، التحصین لاسرار مازاد من اخبار کتاب الیقین، قم، موسسه الثقلین لاحیاء التراث الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
  • قمی، شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین، تحقیق علی شکرچی، قم، مکتبة الامین، ۱۴۲۳ق.
  • قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، نجف، چاپخانه حیدریه، ۱۳۸۴ق.